Otomobil, bilgisayar ve cep telefonu gibi birçok teknolojik ürünün yapılması için vazgeçilmez olan yarı iletken (çip) üretim ekipmanları sektöründe global satış hacmi 2022 yılında rekor kırabilir.
SEMI tarafından yayınlanan rapora göre, Çip üretim ekipmanı satışlarının 2022 yılında yüzde 5,9 artarak 108,5 milyar dolar olması bekleniyor. Satışlar 2021 yılında da 102,5 milyar dolar ile rekor kırmıştı.
SEMI, global çip üretim ekipmanları piyasasının 2023 yılında 91,2 milyar dolarak daralacağını da öngördü.
Hafıza ve depolama çipine tüketici talebindeki zayıflamaya bağlı olarak DRAM ekipmanı satışlarının 2022 yılında yüzde 10 düşüşle 14,3 milyar dolar olması beklenirken, NAND ekipmanı satışlarının da yüzde 4 düşüşle 19 milyar dolar olacağı öngörüldü. DRAM satışlarının 2023’te yüzde 25 ve NAND satışlarının yüzde 36 azalacağı da tahmin edildi.
Dünya genelindeki çip krizi üretim süreçlerini olumsuz etkilemeye devam ederken, ABD’den krize yönelik önemli bir adım geldi.
ABD Senatosu, aylardır süren tartışmaların ardından çip üretimine 52 milyar dolarlık sübvansiyon ön gören yasayı tekrar onayladı. Tasarı Temsilciler Meclisinde onaylandığı takdirde yasalaşacak.
Sektördeki yarı iletken ihtiyacı, başta elektronik olmak üzere otomotiv gibi birçok ilgili sekterde üretimin kısıtlanmasına ve durmasına neden olmuştu.
ABD’de ise çip üretiminden dışa bağımlılığın azaltılması yönünde kamuoyunda tepkiler yükselmeye başlamıştı.
Bağımsız Senatör Bernie Sanders, yasa tasarısında yer alan 52 milyar dolarlık miktarı “aç gözlülük” olarak değerlendirdi. Sanders, yasanın sonucu olarak ortaya çıkacak zenginliğin herkesle paylaşılması gerektiğini savundu.
ABD Ticaret Bakanı Gina Raimondo, ülkenin daha önce dünyadaki çip üretiminin yüzde 40’ını gerçekleştirirken günümüzde yüzde 12’ye kadar geçtiğini ifade etti. Raimondo, Senato’da çıkan onayın tedarik zincirinde yaşanan sıkıntının giderilmesi adına önemli bir adım olduğunu vurguladı.
Öte yandan General Motors çip sıkıntısı nedeniyle Nisan ayında Indiana’daki bir kamyonet fabrikasında üretimi iki hafta durduracağını açıkladı.
Rusya’nın Ukrayna’yı işgal etmesinden sonra teknoloji firmaları ülkeye yönelik ağır yaptırım kararları almaya devam ediyor. Teknoloji devleri Intel ve AMD, Rusya’ya çip tedariğini askıya aldığını açıkladı.
Yarı iletken üreticileri, Ukrayna’nın yanında olduklarını belirterek Rusya’ya yaptırım uyguladıklarını açıkladı. İki şirket de ürünleri ile dünyanın dört bir yanındaki donanım ihtiyaçlarını karşılıyor.
Merkezi Moskova’da bulunan büyük bir Rus medya grubu konumundaki RBC Group, söz konusu şirketlerin Rusya’ya olan çip tedariğini durdurduğunu duyurdu.
RBC Group’a konu ile ilgili açıklamalarda bulunan bir Intel sözcüsü, şu ifadeleri kullandı:
“Intel, durumu yakından takip ediyor ve OFAC tarafından uygulanan yeni yaptırımlar ve BIS tarafından yayınlanan kurallar da dahil olmak üzere geçerli yaptırımlara ve ihracat kontrol düzenlemelerine son derece uyumlu bir şekilde çalışmalarını sürdürüyor.”
Karar, ABD Hazine Bakanlığı Yabancı Varlıkları Kontrol Ofisi’nin uygulamaya aldığı son yaptırımlardan sonra geldi. Ama karar sanılanın aksine kişisel bilgisayar, akıllı telefon ve kamera gibi tüketici iletişim cihazlarını kapsamıyor. Kararla özel şirketler, devlet kurumları ve medya kuruluşları gibi endüstriyel alanlar hedefleniyor.
Bütün dünyada teknoloji üretimini derinden sarsan çip krizinin en az 2 yıl daha sürebilebileceği belirtiliyor.
Syracuse Üniversitesinde tedarik zinciri sistemi profesörü olan Patrick Penfield, çip krizi için “Şu an küresel bir tedarik zinciri krizi var. Daha önce hiç bu kadar büyük bir şeyin bizi etkilediğini görmemiştik.” değerlendirmesinde bulundu.
Nissan, çip kıtlığı sebebiyle 500.000 araç eksik üreteceğini söylüyor. Yarı iletken çip eksikliği sebebiyle açık kamyonet üretiminin bir bölümünü kesmek zorunda kalan Genel Motors, üretimi tamamlanan fakat ihtiyaç duyulan çipleri henüz bulunmayan binlerce taşıtı bekletiyor. Apple CEO’su Tim Cook ise Temmuz ayında çip kıtlığının telefon ve tablet satışlarını etkileyeceğini söyleyerek uyarıda bulunmuştu.
Intel başkanı Pat Gelsinger, arzın talebi bir ya da iki yıldan önce karşılayamayacağını tahmin ediyor. Uzmanlar, alışverişe çıktığımızda alışık olduğumuz çeşitlilik ve seçenekleri göremeyebileceğimizi söylüyor.
Peki küresel çip kıtlığı nasıl yaşandı ve ne zaman sona erebilir?
ÇİPLERİN YAPISINDA NELER BULUNUYOR?
Genelde yarıiletken ve bazen de mikroçip şeklinde adlandırılan çipler, elektronik cihazlarımızın beyinleri gibi davranıyor. İçlerinde milyarlarca transistör barındıran bu cihazlar küçük birer teknoloji harikası. (Transistörler, elektronların geçişine izin veren veya onları engelleyen küçük birer kapıya benziyor.) Fakat boyutları değişiklik gösterebiliyor. Üretim süreçleri birçok adım, gün ve uzman gerektiriyor. Örneğin IBM’in en yeni çipi, iki nanometrelik tırnak boyutundaki bir alana 50 milyar transistör sığdırıyor.
Northeastern Üniversitesinde elektrik ve bilgisayar mühendisliği profesörü olan Matteo Rinaldi, “Dünya çapında her gün 100 milyardan fazla çip kullanıldığını düşünüyorum. Gündelik yaşamlarımızda ne kadar transistör ve yarıiletken kullandığımızı düşünün.”
Bu çipler, çağdaş toplumun can damarı. Fakat çip talebi, salgından önce bile arzı geçmiş durumdaydı. Bu yıl yarıiletkenlerin “yeni petrol” olduğunu belirten iktisatçı Rory Green, günümüzde çip üretiminde aslan payını Tayvan ve Kore’nin kaptığını belirtiyor. Bu çipler her ne kadar Amerika’da icat edilse de, çip üreten ABD’li üreticilerin sayısında ciddi bir düşüş görülmüş. CSIS Stratejik Teknolojiler Programı’nın başkan yardımcısı James Lewis, 1990 yılında çiplerin yüzde 37’sinin ABD’de üretildiğini söylüyor. 2020 yılında bu rakam sadece yüzde 12’de kalmış.
Intel’in eş kurucusu Gordon Moore’un 1965 yılında yaptığı bir tahmin, teknoloji endüstrisine onlarca yıl boyunca yön vermiş. Bu tahmine göre bir çipe yerleştirilen transistör miktarı, her 24 ayda bir hemen hemen iki katına çıkıyor. Yıllar yılı sürekli küçülen bu çipleri üretebilen bir fabrikanın kurulması ise 10 milyar doları bulabiliyor. Bu meblağ, çoğu şirket için imkansız boyutta.
ÇİP KRİZİ NASIL ORTAYA ÇIKTI?
Dünyanın Kovid-19 salgını sebebiyle kapanması, beraberinde birçok fabrikanın da kapanmasına neden oldu ve çip üretimi için gereken tedarik malzemelerine aylarca ulaşılamadı. Tüketici elektroniğinde yaşanan talep artışı, tedarik zincirini sarsan değişimlere sebep oldu. Üreticiler artan talep seviyelerine yetişmek için yeterli miktarda çip üretmeye çalışırken, siparişler birikti. Yığılmalar başladı ve giderek büyüdü.
Ford gibi araba şirketleri, arabaları üretmek için gerekecek çip miktarını tahmin ederek önceden sipariş vermek zorunda kaldı. An itibariyle Penfield, bir çip siparişinin en az yarım yıl sonra alınabileceğini söylüyor. Mevcut çip talebi, üreticilerin bu noktada karşılayamayacağı kadar fazla. Dolayısıyla tüketiciler, yakında daha az ürün ve daha yüksek fiyatlar görecek.
Fakat sorun sadece üretimle ilgili değil. COVID salgını Asya’da ilerlerken, limanlar bazen aylarca kapalı kaldı. Dünya’daki elektronik cihazların yaklaşık yüzde 90’ı, Çin’in Yantian limanından geçiyor. Limanın kısa süre önce kapanması, yüzlerce konteyner gemisinin limana yanaşmak için beklemesine yol açtı.
Limanlar yeniden açıldığında ise taşınmayı bekleyen ürünlerin birikmesi yüzünden darboğazlar ortaya çıktı. Nakil tedarik zincirinin birçok bölümü, oluşan birikmeyle başa çıkabilecek kapasiteye sahip değil. Bunun yanısıra işgücü açıklarının meydana gelmesi, tedarik zinciri krizinin daha da büyümesine sebep oldu.
ÇİP KRİZİNİN KAYNAĞI
“Kötü kararlar, kötü şans ve sonrasında artan talep. Bu üçünü birleştirdiğinizde, bir kıtlık ortaya çıkıyor.” diyor Lewis. Salgın, cihazlarda patlayıcı bir talep yükselişine sebep oldu. İnsanlar evlerinde kalıp hiç olmadığı kadar fazla tablet, telefon ve diğer yayın cihazları kullandılar. Ortaya çıkan ihtiyaç, üreticilerin yetişemeyeceği kadar arttı.
Otomobil endüstrisinin verdiği kötü kararlar da kıtlığı büyüttü. Lewis, Kovid-19 salgını başladığında pek çok şirketin ekonominin uzun süre darbe alacağını düşündüğü için çip siparişini iptal ettiğini söylüyor. Siparişleri özellikle araba şirketleri iptal etmiş. Dolayısıyla çip şirketleri, salgının sebep olduğu patlayıcı talebe yetişmeye çalışarak tüketici ürünleri için çip üretmeye geçmiş. Tesisler araba yerine tüketici ürünlerine yönelik çip üretimi için uyumlu hale getirilince, araba çipi kıtlığı patlak vermiş.
Dünyada fazla çip üretim tesisi bulunmuyor. Salgın sırasında çalışmayı sürdüren az miktarda tesis ise, üretim sürecini daha da geciktiren bir dizi talihsiz hava olayına maruz kalmış. Dünya çapındaki arabalarda kullanılan çiplerin yaklaşık üçte birini üreten Japonya’daki Renesas tesisi, yangın sebebiyle ciddi zarar görmüş. Teksas’ta meydana gelen kış fırtınaları ise Amerika’nın az sayıdaki çip tesisinde üretimin durmasına yol açmış. Bu çiplerin üretilmesi fazla miktarda su da gerektirdiğinden, Tayvan’da gerçekleşen şiddetli kuraklık da üretime darbe vurmuş.
ÇİP KRİZİNDE ÇİN’İN NASIL BİR KONUMU BULUNUYOR?
Jeopolitik endişeler bu çip krizinin ana sebebi olmasa da, devam eden bir endişe de Tayvan’ın Çin ile olan gerilimli ilişkisi. Tayvan dünyanın önde gelen çip üreticisi. Çin ve Tayvan arasındaki kuramsal savaş olasılığı, Amerika’nın çip endüstrisine erişiminde muhtemel bir tehlike yaratıyor. Bu durum, bel bağladıkları çipleri alamayacak pek çok endüstri için felaket olabilir.
ABD Başkanı Joe Biden, çip endüstrisine 50 milyar dolarlık bir yatırım yapılmasını isteyerek Amerika’daki çip üretimine yatırım çağrısı yapıyor. ABD Senatosu, çip üreticileri için vergi kredileri ve diğer teşvikler sunan bir yasa geçirdi.
Amerikan çip üreticisi Intel, çip üretimini artırmayı planladığını duyurdu. Tayvan Yarıilekten Üretim Şirketi ve Samsung ise Amerika’da kurmayı planladıkları fabrikalar için yer arayışında. Bu planlar umut verici olsa da, söz konusu fabrikaların üretim seviyelerini artırabilmesi yıllar alacak.
ÇİP KRİZİNİN OLUMSUZ SONUÇLARI NELER?
Harvard Üniversitesi İşletme Fakültesinde çalışan ve Intel yönetim kurulunda neredeyse otuz yıl hizmet vermiş olan Profesör David Yoffie, “Fiyatlar, yarıiletken gerektiren birçok cihazda kesinlikle yükselecek.Bazı ürünler kelimenin tam anlamıyla gönderilemeyecek veya gecikecekler.” ifadelerini kullandı.
Otomobil endüstrisi de büyük bir darbe alıyor. Bazı tahminlere göre ABD’li üreticiler bu yıl en az 1,5 ila 5 milyon daha az araba üretecek. Ford ve General Motors, halihazırda üretimlerini sınırlandırmış durumda. Tesla, üretim seviyelerini sürdürmek için alternaif çip sağlamak amacıyla kendi yazılımını yeniden elden geçirdi.
Apple ve Samsung gibi tüketici elektroniği şirketleri çipleri önceden stoklamaya başlayıp bunları otomobil endüstrisinin karşı karşıya kaldığı muazzam gecikmelerden korumuşsa da, Apple geçenlerde çip kıtlığı sebebiyle iPhone üretiminin gecikmesinin beklendiğini ve krizin halihazırda iPad ve Mac’lerin satışını etkilediğini duyurdu. Xbox’lar ve PlayStation’larda da kıtlık yaşanıyor.
KRİZ DAHA UZUN SÜRE ETKİSİNİ SÜRDÜREBİLİR
Kıtlığın biteceği zamana yönelik değişik görüşler var. Çip üreticisi STMicro’nun CEO’su, kıtlığın 2023 başlarında sona ereceğini tahmin ediyor. Otomobil üreticisi Stellantis’in CEO’su ise kıtlığın “2022’de de görüleceğini” belirtiyor. Intel CEO’su Patrick Gelsinger, kıtlığın en az iki yıl daha devam edebileceğini söylüyor.
Lewis, “Muhtemelen 9-10 ayı daha var.Bekleyebilirseniz, fiyatlar düşecek.” ifadelerini kullandı.
Yoffie’nin tahmini, önümüzdeki 6 ila 12 ayda talebin biraz düşmeye başlayacağı yönünde. Fakat arz talebe yetişene ve dengeye ulaşılana kadar iki yıl geçebileceğini düşünüyor.
Yoffie, “Sonraki nesil teknolojiden bahsettiğimiz seviyeler olan üç ile iki nanometreye ulaştığınızda, bu artık roket bilimidir ve roket bilimi bir nanosaniyede çözülen bir şey değildir.Sabırlı olmanız gerekecek.” değerlendirmesinde bulundu.
Piyasadaki yarı iletkenlerin sayısındaki düşüş, arabalardan oyuncaklara kadar her şeyin üretimini aksattı. Üretimin artırılmasına yönelik planlar yapılıyor olsa da bunun uzun yıllar süreceği düşünülüyor.
Yılın en önemli teknolojisi Mark Zuckerberg’in Metaverse’i, Jack Dorsey’in blockchain’i ya da Elon Musk’un dans eden robotu değil. Teknolojinin parlayan yıldızı, aynı zamanda teknoloji endüstrisinde on yıllardır ilerlemeyi teşvik eden şey. Makinelerin bilgi üzerinde her yıl daha hızlı ve daha verimli bir şekilde değişiklik ve manipülasyon yapmasına izin veren bir teknolojiden bahsediyoruz. Yani silikon çiplerden.
Web, sosyal medya ve uygulamalar ön plana çıktıkça yarı iletkenlerin önemi son dönemde azalmış gibi görülebilir. Silikon Vadisi, Intel’in en yeni çipinden ziyade Google’ın arama motoru, Amazon’un e-ticaret imparatorluğu veya Facebook’un FOMO’su ile eş anlamlı olarak kullanılıyor. Ancak geçen yıl, çiplerin aslında her zamankinden daha önemli olduğuna dair birçok bulgu ortaya kondu
Pandemi ve jeopolitik gerilimlerle birlikte yeni müşterilerden gelen çip taleplerinin artması, 2021’de hem basit hem de gelişmiş bilgisayar işlemcilerinin arzı üzerinde olağanüstü bir baskı yarattı ve bu da otomobillerden oyun konsollarına kadar her şeyin üretiminde sıkıntıya neden oldu. Gelişmiş silikon üretimi üzerindeki kontrol, dünyanın iki baskın süper gücü arasındaki rekabeti ve çatışmayı şekillendiriyor. Ve birçok hükümet, üretim kabiliyetlerini güçlendirmek için büyük meblağlar dökmeye hazırlanıyor.
Özel çip tasarımları, yapay zeka, sürücüsüz otomobiller ve 5G gibi gelişmekte olan alanlar için hayati önem taşıyor. Bu özel mimarilerin genel amaçlı çiplerden ziyade, inovasyonun gidişatını şekillendirmeye yardımcı olacağı düşünülüyor.
MIT’de ileri mikroelektronik üzerine dersler veren Profesör Jésus del Alamo,” Silikon çipte gerçekten mütevazi olarak düşünülebilecek bir gidişat yok” diyor ve ekliyor: “Her şeyin kalbindeler ve topluma inanılmaz faydaları olan çok değerli yerlerde çok kritik şeyler yapıyorlar.”
Del Alamo, çiplerin artık şaşırtıcı bir ürün yelpazesinde yer aldığını, mutfak aletlerini, endüstriyel cihazları ve hatta ampul gibi sıradan nesneleri dahi bağlı ve programlanabilir hale getirdiğini belirtiyor.
PANDEMİ ÇİPLERİN HAYATİ ÖNEMİNİ ORTAYA KOYDU
Pandemi, çiplerin ekonomi için nasıl da hayati öneme sahip olmaya başladığını hızlı bir şekilde ortaya koydu. Otomobil üreticileri 2020’nin başlarında fabrikaları kapattıklarında, ekonomik yavaşlama beklentisiyle, motorlarda, güvenlik sistemlerinde ve bilgi-eğlence ekranlarında giderek daha fazla ihtiyaç duyulan düşük maliyetli çip siparişlerini iptal ettiler.
Gazla çalışan bir otomobilde bile şu anda 100’den fazla çip bulunurken, en yeni model elektrikli araçlarda bu sayı binden fazla olabiliyor. Otomobil satışları beklenmedik bir şekilde artınca, üreticilerin yeterli çipinin olmadığı anlaşıldı ve üretimi durdurmak zorunda kaldılar. Bu da birçok ülkede ekonomiyi zora soktu.
Endüstriyel robotlardan tıbbi cihazlara kadar her şeyin bilgisayarlaştırılması, çip eksikliğinin oldukça yoğun bir şekilde hissedildiği anlamına geliyordu. Bu arada, yeni çip tesisleri inşa etmenin yüksek maliyeti ve endüstrinin döngüsel doğası, ekonomideki durgunluğun devam etmesine yol açtı. Elektronik teknolojisindeki gelişmeleri takip eden araştırma firması Gartner’ın Başkan Yardımcısı Gaurav Gupta,” Şirketler artık yarı iletkenlerin alaka düzeyini fark ediyor” diyor ve ekliyor: “Artık herkes yarı iletkenlerin tedarikine odaklanmalı ve buna göre strateji geliştirmeli.”
ÇİP KRİZİ ABD-ÇİN GERGİNLİĞİNİ TETİKLEDİ
Çip krizi, ABD ve Çin arasındaki gerginlikle daha da şiddetlendi. Trump yönetimi, hükümetle yakın ilişkili olmakla veya Sincan eyaletindeki Müslümanlara yönelik insan hakları ihlallerine yardım etmekle suçlanan Çinli şirketlere en gelişmiş bilgisayar çiplerinin satışını yasaklamıştı.
Biden yönetiminin devam ettirdiği bu yasak, çiplerin giderek ekonomik ve askeri rekabetin anahtarı olarak görülen yapay zekâ, 5G ve robotik gibi alanlarda ilerleme için çok önemli olduğunun bilincini de yansıtıyor. Çin’in kendisi için en gelişmiş çipleri üretme kapasitesine sahip olmaması nedeniyle, bir zamanlar akıllı telefon satışlarında dünyaya liderlik eden Huawei gibi önde gelen teknoloji şirketleri, işlerinin bir kısmının aksamaya başladığını fark etti. Bazı Çinli firmaların yasak beklentisiyle çip stokladıkları bildirildi.
Gelişmiş çip üretiminin önemi, daha az bilinen bazı şirketleri jeopolitik kavgaya sürükledi. Hollandalı ASML firması, mini boyutlu özellikleri silikon çiplere eklemek için gereken 150 milyon dolarlık aşırı ultraviyole litografi makinelerinin dünyadaki tek üreticisi konumunda. ABD ASML’nin de Çin’e ihracat yapmasını engelleyerek ülkenin yerli çip endüstrisini etkin bir şekilde engellemiş oldu.
Ancak Washington’un çip oyunu Amerika’nın zayıf yönlerini yansıtıyor. Son yıllarda, atom ölçeğinde özelliklere sahip en hızlı ve en verimli çipleri üretmek inanılmaz derecede karmaşık ve pahalı hale geldi. Şu anda dünyada sadece üç şirket en gelişmiş bileşenleri üretebiliyor. Bunlar, Tayvan’lı TSMC, Güney Kore’li Samsung ve ABD’li Intel. Ancak Intel, TSMC ve Samsung’un gerisinde kalmış durumda ve bir endüstri grubu olan Semiconductor Industry Association’a (SIA) göre, ABD’nin küresel çip üretimindeki payı bu yıl yüzde 12’den 1990’da yüzde 37’ye geriledi.
Haziran ayında ABD Senatosu, ABD yarı iletken endüstrisini canlandırmayı amaçlayan 52 milyar dolarlık bir tasarıyı onayladı. ABD’li çip şirketleri tarafından desteklenen SIA’nın CEO’su John Neuffer, paranın ABD’nin avantajı yeniden ele geçirmesine yardımcı olacağını ve aynı zamanda otomotiv endüstrisi için daha az gelişmiş çiplerin sağlam bir şekilde tedarik edilmesini sağlayacağını söyledi. Neuffer, mevcut eğilimler karşısında “Hareketsizlik bir seçenek değil. Her şeyin kalbindeler ve topluma inanılmaz faydaları olan çok değerli yerlerde çok kritik şeyler yapıyorlar.” ifadelerini kullandı.
Diğer ülkelerin çip endüstrilerini desteklemek için benzer şekilde yatırım yapmaları muhtemel olarak görülüyor. Güney Kore, üretimini güncellemek ve genişletmek için önümüzdeki üç yıl içinde 55 milyar dolardan fazla yatırım yapacağını söyledi. Avrupa Birliği ülkeleri 25 milyar ila 35 milyar dolar arasında yatırım yapmayı planlıyor ve 2030 yılına kadar küresel çip üretiminin yüzde 20’sini kapmak amacıyla vergi ve diğer teşvikleri uygulamaya koyacaklar. Çin hükümeti, çip üretiminin kendi kendine yetecek seviyeye ulaşması için önümüzdeki 10 yıl içinde 150 milyar dolar harcayacağının sinyalini verdi.
